تسطیح برنج‌زارهای گیلان؛ تحولی بنیادین در انتظار باور کشاورزان

به گزارش ایرنا؛ شرایط ویژه کشور و لزوم حرکت در مسیر اقتصاد مقاومتی،  نگاه ها را به سوی برنج به عنوان محصول اسراتژیک معطوف داشته است، محصولی که در کنار جایگاه ملی برای استان گیلان از دیرباز به عنوان تولید اصلی کشاورزی محصوب می شود و بسیارند مردم که گیلان را فقط به برنج ان می شناسند.

اما حفظ این محصول با ارزش همراه با توسعه و کیفی سازی در کنار درک شرایط تنش آبی کشور و به خصوص استان گیلان نیازمند تحولی در کشت سنتی این محصول بود که از دهه ۷۰ به عنوان یک اولویت برای حاکمیت در نظر گرفته شد.

طرح نوسازی یا همسطح سازی اراضی شالیزاری همان تحولی بنیادین در عبور از کشاورزی سنتی به سمت کشت صنعتی برنج بود که به طور رسمی از سال ۱۳۷۴ در استان گیلان کلید خورد. این طرح علاوه بر تحولی اساسی در شکل اراضی شالیزاری، زمینه را برای استفاده از ماشین آلات صنعتی، سرعت بخشیدن به کشت و برداشت، کاهش هدر رفت برنج، کاهش استفاده از دست و از همه مهم‌تر مدیریت بهینه آبیاری را به همراه خواهد داشت.

به طور دقیق‌تر اصلاح ساختار سنتی شالیزار به مدرن، حذف مرز و آب‌رو و زهکش اضافی، دسترسی عمومی به جاده و نهر و زهکش، جلوگیری از اراضی پراکنده و یکپارچه کردن اراضی، استفاده بهینه از ماشین آلات کشاورزی از کاشت تا برداشت، کاهش هزینه تولید و افزایش محصول و درآمد خانوار کشاورز، استفاده بهینه از نهاده های کشاورزی اعم از کود، سم و علف کش، حمل و نقل آسان محصول به انبار و کارخانه، دسترسی راحت به مزارع و ایاب و ذهاب آسان و خرید و فروش کمتر اراضی با اجرای طرح از جمله مزایای تسطیح اراضی است.

اما این طرح پس از ۲۰ سال هنوز به نیمه راه نرسیده و در تازه ترین گزارش سازمان جهاد کشاورزی گیلان طرح تسطیح اراضی شالیکاری طی ۲۶ سال گذشته اکنوه در ۳۷ درصد از حدود ۳۰۰ هزار هکتار اراضی استان انجام شده است. این درحالی است که به اعتقاد برخی کارشناسان عملیاتی شدن طرح همسطح سازی اراضی علاوه بر کاهش حدود ۵۰ درصدی هزینه هاف می تواند تا ۴۰ درصد در مصرف آب نیز صرفه جویی داشته باشد که این روزها به بزرگ ترین معضل کشاورزی کشور تبدیل شده است.

اینکه این طرح هنوز پس از سه دهه نتوانسته به مقصد نهایی برسد موضویعی قابل تامل است که باید مورد بررسی دقیق تر قرار گیرد تا چالش های آن احصا و بر طرف شود.

رضایتمندی شالیکاران گیلانی از هموارسازی اراضی

محمد پالبوسی شالیکار روستای درگاه شهرستان آستانه اشرفیه است، او می گوید: حدود ۲ هکتار از برنج زارهایش تجهیز و نوسازی شده و از این کار بسیار رضایت دارد.

وی با بیان اینکه شالیزارش از ساختار سنتی خارج و دسترسی به جاده، نهر و زهکش فراهم شده، اظهار داشت: قبل از تسطیح اراضی به راه های آب و ماشین آلات کشاورزی دسترسی نداشتم اما اکنون این مشکلات مرتفع شده است.

این شالیکار خاطر نشان کرد: با تسطیح اراضی از ماشین آلات کشاورزی استفاده راحت تری می شود که این مهم در کاهش هزینه تولید، افزایش محصول و درآمد شالیکاران نقش مهمی دارد.

وی با بیان اینکه اراضی شالیزاری در روستای درگاه همه تجهیز و نوسازی شده است، اضافه کرد: در ابتدای اجرای این طرح مخالفت هایی از سوی شالیکاران انجام می گرفت اما اکنون ۲۴۰ هکتار اراضی شالیزاری این منطقه تسطیح شده است.

این شالیکار ضمن قدردانی از سازمان جهادکشاورزی برای اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیکاری خاطر نشان کرد: همکاری شالیکاران با دست اندرکاران برای تسریع در اجرای این طرح اهمیت بسزایی دارد.

ابراهیم جهاندیده نیز شالیکار روستای لاکمه سر شهرستان لاهیجان ضمن رضایتمندی از اجرای طرح تسطیح اراضی شالیزاری بیان داشت: آبیاری و آب رسانی منظم با تجمیع شالیزارها از مزایای این طرح بوده که به نفع کشاورز است.

وی انجام یک سری اقدامات را بعد از اجرای طرح تسطیح اراضی شالیزاری مهم دانست و خاطر نشان کرد: بعد از اجرای طرح برای حفظ آبرسان و زهکشی ها نیاز به لوله گذاری است که این مهم باید مورد توجه قرار گیرد.

وی با تاکید بر ضرورت شن ریزی جاده های ایجاد شده پس از اجرای طرح تسطیح اراضی اظهار داشت: عدم شن ریزی موجب باتلاقی شدن جاده دسترسی می شود که این مهم مشکلاتی را ایجاد می کند.

نوسازی شالیزار، سراسر به نفع کشاورز

طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری به مجموعه عملیاتی گفته می‌ شود که شامل تجمیع قطعات پراکنده زراعی، احداث تاسیسات جاده بین مزارع، ایجاد کرت‌ های مستطیلی شکل، تسطیح اراضی و احداث مرزهای مشخص و احداث کانال‌ های آبیاری و زهکشی است.

عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان می گوید: این طرح با ایجاد یک ساختار نظامند، تحول خوبی در اراضی شالیزاری ایجاد و امکان مدیریت کارآمد، توسعه و بهبود عملیات کشاورزی را در همه ابعاد کشت برنج از خزانه و نشاء‌ کاری تا برداشت فراهم می‌کند.

دکتر مریم نوابیان در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، اظهار داشت: اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی می تواند در توسعه کشت دوم اراضی شالیزاری بسیار موثر باشد و زیرساخت‌ های لازم برای کشت آن را ایجاد کند.

وی افزود: در حالیکه در اراضی شالیزاری سنتی، کوچک و پراکنده بودن اراضی، امکان احداث تاسیسات لازم و استفاده از مکانیزاسیون را محدود کرده و هزینه کشاورزی را افزایش می‌دهد ضمن اینکه مدیریت نهاده‌ های مختلف مانند آبیاری و زهکشی را با مشکل مواجه کرده و حتی آثار منفی محیط زیستی ناشی از مصرف کود و سموم در کشت اراضی شالیزاری را افزایش می‌دهد.

دکتر نوابیان خاطر نشان کرد: اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی یک تحول اساسی با رویکرد مثبت در تمام زمینه‌ های کشاورزی در اراضی شالیزاری است که البته دست یافتن به دستاوردهای این طرح نیازمند طراحی، اجرا، بهره‌ برداری و مدیریت اصولی خواهد بود.

وی بیان داشت: آنچه مسلم است اجرای این طرح صرفا مشکلات اراضی شالیزاری را مرتفع نمی‌کند بلکه بهره‌ برداری و مدیریت صحیح در کنار ترویج و آموزش لازم به کشاورزان در خصوص اهداف این طرح، می‌تواند کارآمدی آن را بهبود بخشد.

نقش موثر نوسازی اراضی در کاهش آثار بحران آب

این عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان ادامه داد: از آنجا که یکی از ارکان طرح تجهیز و نوسازی، احداث کانال‌ های آبیاری و زهکشی است، بنابراین اجرای آن می‌تواند نقش موثری در کاهش آثار بحران آب داشته باشد.

وی بیان داشت: در این طرح برای هر کرت (از آنجا که تاکنون در اجرای طرح از الگوی کشور ژاپن استفاده شده است، بنابراین معمولا ابعاد کرت‌ها ۳۰ در ۱۰۰ متر طراحی می‌شود هر چند در سال‌ های اخیر کشور ژاپن نیز برای بهبود مدیریت آب ابعاد کرت‌ها را تا دو هکتار نیز افزایش داده است)، کانال آبیاری در بالادست و در پایین دست زمین کانال زهکشی در نظر گرفته می‌ شود، پس مدیریت آب و استفاده بهینه از آب، می تواند بهتر انجام شود.

دکتر نوابیان خاطر نشان کرد: در مزارع سنتی غالب اراضی کرت به کرت آبیاری می‌شوند که این مسئله برنامه‌ ریزی و انتقال آب را با مشکل مواجه می کند، در صورتی که در اراضی تجهیز شده، چون هر کرت مستقیم با کانال آبیاری ارتباط دارد، می‌توان در رابطه با حجم و زمان تحویل آب بهتر عمل کرد و بیشتر در راستای عدالت توزیع آب نیز اقدام نمود.

وی بیان داشت: در شرایط بحران آب، زه‌ آب موجود در زهکش‌ ها در صورتی که کیفیت مناسبی داشته باشد، می‌تواند یک منبع خوب و کم هزینه برای تامین آب مورد نیاز گیاه باشد که در طرح‌ های تجهیز اراضی با وجود کانال‌ های زهکش اصولی که در انتهای هر کرت وجود دارد، می‌توان با احداث سازه‌های کنترلی مناسب، زه‌آب را کنترل و مورد استفاده قرار داد.

عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان اضافه کرد: اگرچه چنین رویکردی در اراضی انتهای شبکه آبیاری که آب کمی دریافت می‌کنند به طور تجربی و به طور سنتی با ابزارهای کیسه شن و آب بند ساخته شده با چوب استفاده می‌شود، اما ایجاد سازه‌های کنترلی در مسیر کانال‌های زهکش طرح تجهیز علاوه بر امکان استفاده بهتر از زه‌آب، در شرایط بحرانی آبگرفتی، می‌تواند اراضی را از آب ماندگی و خفه شدن گیاه نجات دهد.

وی اظهار داشت: بنابراین اجرای طرح تجهیز و نوسازی در اراضی شالیزاری می‌تواند گام موثری در ایجاد شبکه آبیاری و زهکشی مدرن، افزایش راندمان انتقال و توزیع آب، افزایش بهره‌وری آب، اجرای دقیق‌ تر برنامه آبیاری، کاهش هدر رفت آب، افزایش عملکرد محصول، سهولت اجرای عملیات آبیاری و زهکشی توسط کشاورزان، توزیع عادلانه آب، امکان کشت دوم به دلیل بهبود شرایط زهکشی، باشد.

عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان خاطر نشان کرد: آنچه مسلم است حصول به گزینه‌ های ذکر شده که در یک طرح تجهیز و نوسازی قابل دستیابی است، می‌تواند در برنامه‌ریزی اصولی، مدیریت آب و در نتیجه کسب دستاوردهای بهتر در شرایط بحران آب موثر باشد.

توصیه به شالیکاران

عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان در ادامه گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: اجرای هر طرح در کنار مزیت می‌ تواند با مشکلاتی نیز همراه باشد اما مهم آن است که با اطلاع از موانع، برنامه‌ ریزی و مدیریت آگاهانه برای کاهش مشکلات طرح اقدام کرد.

وی با بیان اینکه مشکلات طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری با تدبیر سازمان جهاد کشاورزی به عنوان متولی طرح قابل کاهش است، اضافه کرد: در کشور ژاپن پس از اجرای طرح تجهیز و نوسازی، نظام بهره‌ برداری تعریف شده است که طی دو سال پس از اجرای طرح، اراضی به تدریج تحویل کشاورز می‌شود و در این دوره متخصصان در کنار کشاورزان به امور مربوط به اراضی پرداخته و راهکارهای لازم برای کاهش مشکلات و نگرانی‌ های کشاورزان را ارائه می‌دهند.

وی خاطر نشان کرد: بنابراین کشاورز به تدریج با الزامات و نکات فنی چنین طرح‌ هایی آشنا شده و پس از دو سال به راحتی از عهده مدیریت اراضی نوسازی شده برخواهد آمد، این در حالی است که در ایران نظام بهره‌ برداری تعریف نشده و طرح تجهیز پس از اجرا به کشاورز تحویل می‌ شود و متاسفانه ترویج و آموزش هم به ندرت صورت می‌ گیرد.

عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه گیلان اضافه کرد: از سوی دیگر کشاورزان برای حل مشکلات اراضی اقدام به رفتارهای نادرست و تغییرات خود سرانه در اراضی تجهیز شده می‌ کنند (برای مثال در کانال‌های آبیاری و زهکشی تغییر ایجاد می‌ کنند، جاده‌ های مزارع را کوچک‌ تر کرده و به مساحت قطعات خود می‌ افزایند و یا شیب اراضی را تغییر می‌دهند) که این موارد هدفمندی این طرح‌ ها را دچار مشکل می‌ کند.

وی بیان داشت: از این رو پیشبرد اهداف طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری نیازمند همکاری دو طرفه سازمان جهاد کشاورزی و کشاورزان است تا با تعامل با هم بتوانند افق‌ های بهتری را برای کشاورزی اراضی شالیزاری ایجاد کنند.

نوابیان اظهار داشت: آینده‌ نگری کشاورزان و توجه به اهداف میان و بلند مدت طرح، صبوری در برابر مشکلات کوتاه مدت اراضی (برای مثال احتمال کاهش عملکرد محصول در سال‌های نخست به دلیل جابه‌جایی خاک سطحی)، انتقال اصولی مشکلات طرح به مسئولان از طریق دهیار و یا اداره جهاد کشاورزی منطقه و عدم تغییر و دخل و تصرف در طرح اجرا شده، می‌تواند با ایجاد شرایط بهتر در مکانیزاسیون و مدیریت آب، کاهش هزینه‌ های کشاورزی و توسعه کشاورزی در اراضی شالیزاری را به همراه داشته باشد.

طرح تسطیح اراضی در ۳۷ درصد از شالیزارهای گیلان انجام شد

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی گیلان اصلاح ساختار سنتی شالیزار به مدرن، حذف مرز و آب رو و زهکش اضافی، دسترسی عمومی به جاده و نهر و زهکش، جلوگیری از تکه تکه شدن اراضی و یکپارچه کردن اراضی، استفاده بهینه از نهاده های کشاورزی اعم از کود، سم و علف کش را از مزایای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری عنوان می کند و می گوید: طرح تجهیز و نوسازی یا همان تسطیح اراضی شالیکاری که از سال ۱۳۷۴ در استان گیلان آغاز شده اکنون به ۳۷ درصد از این اراضی رسیده است.

مجتبی شاه نظری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا با بیان اینکه طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری سال گذشته در حدود ۹۰۰ هکتار از اراضی شالیزاری گیلان انجام شد، گفت: در صورت تامین اعتبار در سال جاری نیز حدود یکهزار هکتار از شالیزارهای استان تحت پوشش طرح تسطیح اراضی قرار خواهد گرفت.

وی خاطر نشان کرد: حدود ۴۰ میلیارد تومان اعتبار اولیه برای سال جاری پیش بینی شده که در صورت تخصیص اعتبار، تجهیز و نوسازی اراضی در حدود یک هزار هکتار از شالیزارهای گیلان بعد از فصل زراعی آغاز می شود.

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی گیلان اظهار داشت: هم اکنون اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری در این استان بر عکس سال های اولیه و عدم آگاهی کشاورزان از مزایای این طرح، با استقبال مواجه است و در اراضی مستعد هر شهرستان برای تسطیح شالیزارها متقاضی وجود دارد.

وی اضافه کرد: عملیات اجرایی برای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شامل تسطیح، قطعه بندی، احداث جاده های بین مزارع، احداث شبکه آبیاری و زهکشی و احداث ابنیه های فنی می‌شود که انجام این کار موجب افزایش راندمان آبیاری، مدیریت بهینه مصرف آب، خروج آب های مازاد از مزارع، دسترسی آسان به قطعات زراعی، کاهش هزینه های تولید و زمینه سازی برای ورود مکانیزاسیون در مراحل کاشت و داشت و برداشت خواهد شد.

شاه نظری خاطر نشان کرد: حمل و نقل آسان محصول به انبار و کارخانه، دسترسی راحت به مزارع و ایاب و ذهاب آسان، استفاده بهینه از آب آبیاری در شالیزار، اصلاح آبیاری و آب رسانی منظم، استفاده بهینه از ماشین آلات کشاورزی از کاشت تا برداشت،  کاهش هزینه تولید و افزایش محصول و درآمد خانوار کشاورز از دیگر مزایای یکپارچه سازی اراضی شالیزاری است.

مدیر آب و خاک و امور فنی و مهندسی سازمان جهاد کشاورزی گیلان با بیان اینکه نزدیک به ۱۸۰ هزار هکتار از اراضی شالیزاری استان مستعد اجرای طرح تجهیز و نوسازی هستند، اظهار داشت: تنها ۱۵ درصد هزینه اجرای طرح تجهیز و نوسازی اراضی شالیزاری بر عهده بهره بردار یا کشاورز است و بقیه را دولت هزینه می کند.

گیلان به دلیل مجاورت با دریای کاسپین، بهره گیری از باران فراوان، رطوبت کافی، رودخانه‌ های فراوان و خاک های آبرفتی یکی از قطب های کشاورزی و حاصلخیز کشور بوده و در تولید محصولات کشاورزی و تامین نیازهای غذایی نقش اساسی دارد.

گیلان دارای ۳۱۴ هزار هکتار اراضی کشاورزی است که از این میزان سالانه ۲۳۸ هزار هکتار زیرکشت محصول برنج می رود. همچنین ۳۱۷ هزار نفر از مردم گیلان در بخش کشاورزی مشغول به فعالیت هستند و برنج، چای، زیتون، پیله ابریشم، بادام زمینی، زیتون، فندق و مرکبات عمده ترین محصولات کشاورزی این استان هستند.